Erik Scherder: ‘Routine is dodelijk voor de mentale fitheid’

Hoe zorg je er in tijden van personeelskrapte en hoog ziekteverzuim voor dat medewerkers mentaal fit zijn en blijven? De bevlogen professor neuropsychologie Erik Scherder denkt dat leidinggevenden nog veel meer kunnen en moeten leren van de inzichten over ons brein. ‘Ik ga er tegenwoordig met gestrekt been in.’

Zelfs de grootste optimisten (en daar is hoogleraar Klinische Neuropsychologie Erik Scherder er zeker een van) zullen toegeven dat we nogal een mentale knauw hebben gekregen de afgelopen tijd. Twee jaar van lockdowns, schoolsluitingen en gedwongen thuiswerken hebben er stevig ingehakt. En met name in de zorg zijn de naweeën van de coronapandemie nog steeds voelbaar. Hoog ziekteverzuim, veel mensen die hun heil zoeken buiten de sector en, mede als gevolg daarvan, een zorgwekkend gebrek aan goed personeel.

Geestdriftig

Reden te meer om de mensen die je hebt gemotiveerd te houden, en zo mogelijk nieuwe mensen binnen te halen. Hoe? Door de bureaucraten en ‘ja maar’-roepers aan de kant te schuiven en vol in te zetten op mentale fitheid, denkt de immer geestdriftige Scherder. Want ‘hoe het zit’ tussen de oren is minstens zo belangrijk voor het dagelijkse werkplezier en de motivatie als het maandelijkse salaris. ‘Ik ben er natuurlijk heel erg voor dat mensen fatsoenlijk worden betaald, maar aan de arbeidsvoorwaarden in de zorg kan ik helaas niets doen’, zegt Scherder. ‘Maar ik kan wél de wetenschappelijk kennis over ons brein delen met anderen, en laten zien hoe we onze hersenen op een positieve manier kunnen activeren. Zodat mensen meer arbeidsvreugde ervaren, meer initiatieven nemen en creatieve oplossingen bedenken in hun werk.’

Om maar meteen met een belangrijke les te beginnen: routine is de dood in pot. En die kan verrassend vroeg in het werkzame leven intreden. ‘Zo rond de tijd dat we dertig worden, begint de behoefte om nieuwe dingen te leren al af te nemen’, zegt Scherder. ‘Veel mensen hebben tegen die tijd een baan en een gezin, en dan denken ze bewust of onbewust: dit gaat lekker zo, dit kan ik de komende twintig, dertig jaar wel volhouden. Maar bij werk op de automatische piloot hoef je eigenlijk niet meer na te denken. En dat is op de lange termijn killing voor de mentale fitheid, en dus ook voor het werkplezier. Je moet je hersenen je leven lang blijven prikkelen met nieuwe impulsen. Hoe actiever je ze gebruikt, hoe beter. Wat variatie in de werkdag kan daar al enorm bij helpen. Dat kunnen leidinggevenden natuurlijk stimuleren, door mensen bijvoorbeeld niet op te zadelen met teveel repetitieve functies tijdens een werkdag.’

Creatieve ideeën

Voor de hersenen geldt, kortom, the busier the better. Maar dat betekent natuurlijk niet alleen maar racen in de hoogste versnelling. Net als bij actief sporten is genoeg rust cruciaal om te kunnen presteren. Scherder: ‘Ik vraag managers wel eens: mogen uw medewerkers ook een half uur uit het raam kijken? Want zeker in de zorg zijn mensen te vaak alleen maar de hele dag aan het hollen. Creatieve ideeën komen juist vaak als je even een moment rust neemt. Iedereen zal het wel herkennen: je denkt de hele dag heel hard na over een ingewikkeld probleem, en dan wandel je even in het zonnetje naar de supermarkt en zie je opeens de oplossing voor je. ’

Maar dan heb je natuurlijk te maken met de bureaucratie, die alles wil dichttimmeren met protocollen en schema’s, en niet te vergeten met het leger ‘ja maarders’. Ja, maar daar hebben we helemaal geen tijd voor, zal menig zorgprofessional mopperen als professor Scherder ze oproept om meer te bewegen, ook onder het werk, als het even kan met een vrolijk muziekje erbij, in het kader van de positieve breinstimulatie. ‘Wat is tijd?’, reageert Scherder laconiek. ‘Het is maar net hoe je de dag besteed. Je moet niet alleen maar doen wat moet, maar ook wat leuk is, en goed. Een half uurtje een wandelingetje maken is harstikke gezond voor de bewoner van een verpleeghuis, en ook voor de begeleider trouwens. En als dat één douchebeurt in de week minder betekent dan het protocol voorschrijft, nou, dan is dat zo. Dat kun je prima verantwoorden. En de leiding moet ook ruimte bieden om die keuzes te maken. ’

Activistisch

Scherder kan zich oprecht boos maken over leidinggevenden die maar niet loskomen uit de vaste denkpatronen, en steeds maar met nieuwe bureaucratische ‘oplossingen’ komen. ‘In de zorg, maar ook in het onderwijs, daar is het precies hetzelfde. Vroeger kon ik voor zo’n gehoor nog wel eens een slap verhaaltje vertellen over de verschillende functies in de hersenen, maar tegenwoordig ben ik wat activistischer. Zorg gaat over mensen, en over de zorg vóór mensen. En uiteindelijk is die warme hand belangrijker dan regels. Dus zeg ik nu tegen die mensen: durf uit het systeem te stappen! We weten hoe het brein werkt, doe er iets mee! Ik ga er zogezegd met gestrekt been in.’

Natuurlijk staat de zorg in Nederland op een hoog peil, maar misschien is dat ook deel van het probleem: doorgeschoten ‘professionalisering’, die ten koste gaat van de menselijkheid. ‘De zorg is kapotgeregeld’, zegt Scherder. ‘Mensen zijn urenlang bezig met administratieve processen, maar we vergeten dat het gaat om aandacht en empathie voor de patiënt. Ik kan blijven roepen dat bijvoorbeeld beweging en naar buiten gaan goed is voor de mentale fitheid. Maar uiteindelijk zeg ik daarmee niets dat ervaren professionals niet allang begrijpen, zonder dat ze iets van neuropsychologie afweten. Iemand die al dertig jaar in een verpleeghuis werkt, voelt intuïtief aan wanneer iemand even een wandelingetje nodig heeft. Een goede leerkracht snapt dat kinderen af en toe van hun stoeltje moeten komen. Het enige wat ik doe is de wetenschappelijke onderbouwing leveren.’

Hoogleraar Klinische Neuropsychologie Erik Scherder (1951) is misschien wel de bekendste professor van Nederland. Hij won diverse malen de Onderwijsprijs van de VU in Amsterdam, waar hij al jaren aan verbonden is, maar het grote publiek kent hem vooral van zijn geïnspireerde optredens bij De Wereld Draait Door en DWDD University. Met zijn aanstekelijke enthousiasme kan Scherder als geen ander ingewikkelde wetenschappelijke materie overbrengen op zijn publiek, of dat nu in een collegezaal is, een tv-studio of tijdens een congres. Tijdens de Masterclass Breinwijs zal Scherder vertellen over de invloed van het brein op het menselijk gedrag, welke rol neuronale netwerken spelen bij het nemen van beslissingen, en hoe we die netwerken op een positieve manier kunnen stimuleren.

Tekst: Johan Faber voor de Academie

Masterclass Breinwijs
Erik Scherder spreekt op de masterclass Breinwijs. Bekijk de actuele startdata.

Nieuws en achtergronden