‘Mensen hoeven helemaal niet te veranderen’

Hoe stimuleer je het proces van zelforganisatie? Door het niet groter te maken dan het is, zegt ervaringsdeskundige Alexander Berkhoff. Mensen moeten simpelweg weer aanleren om zelfstandig na te denken en te handelen. En in dat opzicht is de Covid-19 pandemie misschien wel een blessing in disguise.

Als het gaat om zelforganisatie en eigenaarschap maakt ervaringsdeskundige Alexander Berkhoff de zaken liever niet ingewikkelder dan ze zijn. Zelfsturing? Ieder mens is zelfsturend, denkt hij. Als baby leer je helemaal zelf lopen en praten. Pas later in je leven, als je naar school gaat en vervolgens gaat werken, wordt dat unieke zelfsturende vermogen van je afgenomen. Dan word je opeens beloond als je in de pas loopt, meedoet met de rest en je conformeert aan de systemen waar je onderdeel van uitmaakt: het gezin, de school, en later de organisatie waarvoor je werkt.

‘De structuur van veel organisaties is nog altijd gebaseerd op een hiërarchisch model uit de industriële revolutie,’ zegt Berkhoff. ‘In dat model staat een gestandaardiseerd productieproces centraal, waarin de aansturing is gebaseerd op wantrouwen – denk bijvoorbeeld aan de prikklok. We zijn natuurlijk allang geen industriële samenleving meer, maar we zijn wel gewend geraakt aan dat systeem. In een steeds complexere wereld moeten mensen weer leren om zelfsturend te worden.’

Zelfsturing

Zelf werkte Berkhoff jarenlang bij de financiële dienstverlener Finext, waar ze vrij ver gingen met ‘zelforganisatie’, lang voordat het begrip in de mode raakte. Collega’s bij Finext kunnen bijvoorbeeld andere collega’s aannemen (en ook ontslaan), vanuit de gedachte dat zij het beste weten wie ze nodig hebben, en de werknemers bepalen onderling hun eigen salaris. ‘Dat klinkt heel vooruitstrevend, maar in mijn tijd bij Finext was het nooit een groot issue,’ zegt Berkhoff. ‘Voor ons sprak de manier waarop wij werkten eigenlijk vanzelf.’

Berkhoff denkt dan ook dat het ‘probleem’ van zelforganisatie vaak is dat mensen er een probleem van maken. ‘Het wordt gebracht als iets heel groots en vernieuwends, en commerciële partijen zijn daar op ingesprongen met allerlei methodes er omheen als agile, holacracy en deep democracy, die allemaal weer een eigen set met regels hebben. Terwijl zelforganisatie in de kern juist gaat om ont-regelen: het wegnemen van belemmeringen die het gezond verstand en de autonomie van medewerkers in de weg zitten. Om zelforganisatie te laten slagen, moeten medewerkers ruimte krijgen om zelfstandig na te denken, eigenaarschap pakken, en op basis daarvan handelen. Ik ben dan ook geen voorstander van iets als de ‘Chief Happiness Officer’, want daarmee belemmer je die zelfstandigheid eigenlijk alleen maar. Werknemers moeten voor hun eigen welzijn zorgen, daar hebben ze helemaal geen CHO voor nodig.’

Gezond verstand

Berkhoff traint en adviseert bedrijven, teams en leidinggevenden op het gebied van zelforganisatie vanuit zijn eigen onderneming Jouw Leiderschap Meester, maar omdat iedereen in zijn ogen al van nature zelfsturend is, ziet hij zich niet als een ‘vernieuwer’ of ‘veranderaar’. ‘Mensen hoeven van mij niet te veranderen. Ik wil ze alleen maar helpen om vanuit hun ware talenten te werken. Dat doe ik door ze te laten vertrouwen op hun gezond verstand en ze bewust te maken van het effect van hun gedrag.’

Zelforganisatie betekent natuurlijk niet dat medewerkers kunnen doen waar ze zin in hebben, aldus Berkhoff, want elke organisatie heeft nu eenmaal bepaalde doelstellingen. Maar leidinggevenden zouden in de eerste plaats moeten sturen op uitkomst, niet op het proces. Medewerkers of teams mogen, met andere woorden, zelf bepalen hoe ze die doelstellingen verwezenlijken. Berkhoff pleit daarom voor gedeeld leiderschap: niet de baas beslist, maar de medewerker ‘die weet hoe het zit’. De leiding geeft richting en bewaakt de waarden van de organisatie.

Talenten

Het invoeren van zelforganisatie betekent niet dat je in het kader van een ‘platte’ organisatie zomaar kunt gaan snijden in het middenmanagement. Dat is volgens Berkhoff namelijk precies de reden dat veel zelforganisatie-trajecten mislukken. ‘Juist in het middenkader zitten de resultaatgerichte, stuwende krachten, die het hele team op sleeptouw nemen en zorgen dat doelen worden gehaald. Dat soort mensen zijn al vrij zeldzaam, zeker in sectoren als de zorg en het onderwijs. Als je ze weghaalt, verlies je dat talent, en heb je een grote kans dat zelforganisatie verzandt in veel woorden maar weinig daden. Ik pleit voor evenwichtig samengestelde teams, waarbij in ieder team ook medewerkers zitten die resultaatgedreven zijn, en de anderen kunnen activeren om doelen te realiseren.’

Ruimte maken voor talent vraagt ook om creatiever human resource management, denkt Berkhoff. Hij is bijvoorbeeld een groot voorstander van zogenaamde ‘talentprofielen’, in plaats van de traditionele functieprofielen. ‘Cru gezegd: Ik zie heel vaak werknemers van reorganisatie naar reorganisatie hobbelen. Ze worden telkens weer een tijdje in een functie gestald, omdat die functie er nu eenmaal is, zonder dat men kijkt naar wat ze nu eigenlijk kunnen. Dat is funest voor de bevlogenheid van medewerkers. Om een bedrijf in beweging te krijgen, zou je niet moeten organiseren op basis van een functiehuis, maar op basis van de beschikbare talenten.’

Stroomversnelling

Volgens Berkhoff is proces van zelforganisatie in een stroomversnelling gekomen nu veel mensen al bijna een jaar noodgedwongen thuiswerken. ‘Thuis moet je het letterlijk zelf organiseren. Dat brengt stress met zich mee, maar mensen hebben ook meer vrijheid ervaren, en zijn autonomer en zelfsturender geworden. Ze zullen ook in de toekomst veel bewuster afwegen of ze kunnen thuiswerken of naar kantoor moeten, en wellicht zullen ze bijvoorbeeld eerder kiezen voor een wandelvergadering in plaats van een bijeenkomst op kantoor. En op hun beurt ervaren leidinggevenden dat werknemers genoeg verantwoordelijkheidsbesef hebben om ook buiten het zicht van de baas goed en serieus werk te leveren.’

Tekst: Johan Faber voor De Academie

Masterclasses

Alexander Berkhoff sprak eerder op Het Jaarcongres Zelforganisatie. Bekijk de actuele startdatum.

Nieuws en achtergronden