Wat je zegt, ben je zelf

Waarom zeggen we niet wat we bedoelen? En waarom is het zo belangrijk dat we een zuivere dialoog voeren? Ethicus Froukje Weidema traint organisaties in ‘schoonspreken’ en ‘gedisciplineerd luisteren’. ‘In een vrijmoedige cultuur kun je elkaar confronteren met behoud van de relatie.’

Eén misverstand wil ethicus en dialoog-expert Froukje Weidema meteen rechtzetten. Ethiek is niet soft. Ethiek is juist heel hard. Ethiek gaat over de meest wezenlijke vraag die elke organisatie zich moet stellen: wat is de goede weg? Vertaald naar de wereld van zorgprofessionals: wat is goede zorg? Wat betekent dat voor de samenwerking en de organisatie? Hoe gaan we met elkaar om, en hoe spreken we met elkaar?

Als dialoog-expert besteedt Weidema in haar trainingen en presentaties vooral aandacht aan die laatste vraag. Want veel grote problemen in organisaties beginnen bij wat in managementjargon wel ‘gebrekkige communicatie’ heet. Preciezer uitgedrukt: we zeggen niet wat we bedoelen. ‘Mensen gebruiken vaak heel veel franje om hun boodschap over te brengen,’ zegt Weidema. ‘Ze verdoezelen wat ze eigenlijk willen zeggen met tal van tussenwoordjes, inleidingen en omwegen. Ze gebruiken lege begrippen als “aanspreekcultuur”, zonder concreet te worden. Want wat betekent dat nu eigenlijk, elkaar aanspreken? Hoe ziet dat eruit in de praktijk? Dat blijft meestal vaag. En daardoor verandert er uiteindelijk niets.’

Vruchtbare dialoog

Franje bestaat vaak uit ogenschijnlijk onschuldige woordjes of standaardformuleringen die een boodschap verhullen, of onbedoeld een bepaalde lading geven. Door bijvoorbeeld in te leiden met ‘Om eerlijk te zijn…’ suggereer je dat je ook wel eens niet eerlijk bent, en daarmee geef je de ander de regie in handen. Met ‘Ik denk…’ gaat het niet meer over de inhoud maar over jouw waarneming, waarbij je ruimte laat voor twijfel, terwijl ‘Ik vind…’ juist de deur naar een vruchtbare dialoog dichtgooit (ik vind dit, jij vindt dat, en vervolgens zijn we uitgepraat).

Een centraal begrip in Weidema’s trainingen is ‘schoonspreken’: zonder franje precies zeggen wat je bedoelt. ‘Dat is in wezen heel makkelijk,’ aldus Weidema. ‘Je benoemt simpelweg wat je waarneemt en wat je daarvan denkt, op een vrijmoedige manier, zonder bijvoorbeeld bot of agressief te worden. Mensen zijn vaak bang om te zeggen wat ze denken, want ze willen geen ruzie. Maar in een vrijmoedige cultuur kun je een ander confronteren mét behoud van de relatie. Het loopt juist mis als je de boodschap gaat verpakken.’

Verdoezelwoorden

Het is aan de leidinggevende om het goede voorbeeld te geven, en daarmee een cultuur te kweken waarin mensen worden aangemoedigd om zich duidelijk uit te spreken. ‘Stel dat je een medewerker in je team hebt die op een storende manier heel dominant is. Je wilt haar daarop aanspreken, maar als je je boodschap inkleedt met een hoop verdoezelwoorden zullen de oude mechanismes in stand blijven. Terwijl je ook kunt zeggen: ‘Ik heb er last van dat jij zo dominant bent.’

Toch is het voor velen niet zo makkelijk om vrijmoedig te spreken. Dat kan liggen aan bijvoorbeeld karakter of opvoeding, maar Weidema signaleert ook een aantal universele mechanismes die een goede, open dialoog in de weg staan. ‘In de eerste plaats zijn we niet in staat om zuiver te kijken en te luisteren. We nemen waar wat we denken waar te nemen, niet wat zich daadwerkelijk voor onze ogen afspeelt. Verder hebben we altijd een bepaald beeld van de ander, en dat beeld bepaalt de interpretatie van wat die ander zegt. En ten slotte zijn we in een gesprek vaak geneigd te reageren met het woord “maar…”. Daardoor wordt een dialoog al snel een gevecht, met het eigen gelijk als inzet.’

Patronen als deze maken duidelijk dat een goed, open gesprek van twee kanten komt. Een zuivere dialoog vereist namelijk dat we niet alleen schoonspreken, maar ook ‘gedisciplineerd luisteren’. ‘Gedisciplineerd luisteren betekent luisteren zonder filters,’ zegt Weidema. ‘Je let alleen maar heel zorgvuldig op wat de ander zegt, zonder het meteen te interpreteren. Alles wat je wilt weten over een ander ligt namelijk al besloten in de woorden die hij of zij kiest. En omgekeerd kunnen anderen alles wat ze over jou willen weten opmaken uit jouw taalgebruik. Wat je zegt ben je zelf, dat kun je vrij letterlijk opvatten.’

Heb je dat eenmaal door, dan kun je ook bepaalde patronen blootleggen. ‘Waarom zeg ik iets op een bepaalde manier? Wat wil ik daarmee beschermen? Verhullend taalgebruik heeft bijna altijd met zelfbehoud te maken. Iemand die veel verdoezelwoorden gebruikt, verstopt iets van zichzelf. Maar als je goed luistert, kun je precies horen waar iemand kwetsbaar is.’

Spelen met woordkeus

Door je bewust te worden van wat je zegt en doet, en wat de ander zegt en doet, zet je volgens Weidema de eerste stap naar een vrijmoedige cultuur binnen een organisatie. Maar het hoeft niet te betekenen dat we altijd en overal moeten zeggen wat we denken. ‘In elke organisatie heb je wel mensen die zich altijd heel hard en confronterend uitspreken. Die blazen zichzelf voortdurend op, maar door hun manier van optreden schaden ze de onderlinge verhoudingen. Terwijl het nu en dan ook nuttig kan zijn om een boodschap wél te verpakken. Bijvoorbeeld omdat je anders de relatie stukmaakt. Het is in een dialoog ook niet verboden om een kritische of suggestieve vraag te stellen. Integendeel: als je weet wat je doet, en wat de ander doet, kun je ook spelen met je woordkeus.’

Dat neemt niet weg dat een goede, zuivere dialoog van fundamenteel belang is om een goede, ‘ethische’ organisatie in te richten. ‘Vrijmoedigheid is de enige manier om antwoorden te vinden op grote morele vragen die in iedere organisatie spelen,’ zegt Weidema. ‘Wat is goede samenwerking? Wat is een rechtvaardige organisatie? Wetten en protocollen zijn daarbij vanzelfsprekend richtinggevend, maar een goed en vrijmoedig gesprek blijft altijd noodzakelijk.’

Tekst: Johan Faber voor De Academie

Masterclasses

Froukje Weidema is ethicus, dialoog-expert en trainer. Froukje spreekt op de masterclass De kracht van confrontatie. Bekijk de actuele startdatum.

Nieuws en achtergronden