‘Het Rijnlands model is geen methode, het is een filosofie’

Is het Rijnlands model houdbaar voor een zorginstelling als er een wereldwijde pandemie uitbreekt? Wat gebeurt er met ‘eigenaarschap’ en ‘eigen verantwoordelijkheid’ als de overheid in één klap talloze nieuwe regels en voorschriften over je medewerkers uitstort, om de crisis het hoofd te bieden? Ruth Maas van Zorgcentra De Betuwe denkt dat een ‘optimistisch mensbeeld’ het richtsnoer moet blijven voor de zorgteams.

Het leek allemaal harstikke goed te gaan bij de Zorgcentra De Betuwe, sinds bestuurder Ruth Maas er in 2015 het ‘Rijnlands model’ introduceerde. Lovende inspectierapporten, een laag ziekteverzuim, tevreden cliënten, een financieel gezonde organisatie, noem het maar op. Maas zelf, voorzitter (en enig lid) van de Raad van Bestuur, werd in 2019 door haar vakgenoten zelfs verkozen tot ‘Rijnlander van het jaar’.

En toen kwam Corona. Geconfronteerd met een wereldwijde pandemie, een overheid in crisismodus en een barrage aan nieuwe beperkingen, regels en voorschriften, zou het heel begrijpelijk zijn als een bestuur van een zorginstelling met 900 medewerkers (en 600 vrijwilligers) de teugels een beetje aantrekt. Eigen verantwoordelijkheid en eigenaarschap, dat is allemaal leuk en aardig, maar nu even terug in het gelid. In ieder geval tot de storm weer gaat liggen.

‘Ja, ze zullen wel eens fouten maken, maar dat is het punt: waar mensen worden altijd fouten gemaakt, of je er nu op controleert of niet.’

Maar dat gebeurde allemaal niet. Want in wezen, denkt Maas, is er voor de Zorgcentra De Betuwe niets veranderd. ‘Er is nu eenmaal een wet, en er is regelgeving waar we ons aan moeten houden. Dat was voor Corona zo, en dat geldt nu nog steeds. Het enige verschil is dat het nu zo véél is.’ Natuurlijk moet je daar wel op anticiperen als organisatie, Rijnlands of niet. Daarom werd er bij het uitbreken van de crisis direct een multidisciplinair team in het leven geroepen, dat alle relevante nieuwe regels ‘vertaalt’ voor de vele tientallen zorgteams van Zorgcentra De Betuwe, die als min of meer autonome eenheden werkzaam zijn in de regio. ‘Ik kan me voorstellen dat sommige van onze mensen dat misschien hebben ervaren als een “top-down” besluit. Maar in feite werken wij nog steeds volgens het Rijnlands model: de verantwoordelijkheid voor de zorg ligt bij de teams.

Betrokken

Het Rijnlandse model is volgens Maas in de eerste plaats een filosofie, met een optimistisch mensbeeld. De meeste mensen deugen? Welnee: álle mensen deugen! ‘Al onze medewerkers zijn betrokken individuen, die naar hun werk komen met goede intenties: ze willen allemaal goede zorg leveren aan kwetsbare ouderen. Daarom is het ook onzinnig om nauwgezet te controleren of ze dat wel op de juiste manier doen. Ja, ze zullen wel eens fouten maken, maar dat is het punt: waar mensen worden altijd fouten gemaakt, of je er nu op controleert of niet.’

De vergelijking met zelforganisatie, agile, Scrum, en al die andere concepten die de laatste jaren opgeld doen, wijst Maas van de hand. ‘Zelforganisatie is een methode, niet een manier van denken. En een methode kun je ook op een verkeerde manier gebruiken. Bij veel bedrijven en instellingen die zelforganisatie willen invoeren komt het initiatief van de leiding, en blijven de hiërarchische structuren intact. Bij ons is er geen hiërarchie. Als je een organogram van onze organisatie zou moeten tekenen, zou dat nog het meest lijken op een bord spaghetti – overal lopen lijntjes en dwarsverbanden.’

‘Wij hebben geen locatiemanagers, dus je kunt ook niks afschuiven.’

Het team is de belangrijkste bouwsteen van Zorgcentra De Betuwe. De zorgteams (die doorgaans bestaat uit tussen de 4 tot maximaal 15 medewerkers) hebben volledige zeggenschap over de zorgverlening. Ze beschikken niet alleen over een eigen budget voor personeel, voeding, schoonmaak en dergelijke, ze zijn ook zelf verantwoordelijk voor het onderling functioneren. ‘Je lost een probleem binnen een team niet op door het simpelweg door te schuiven naar een locatiemanager,’ verklaart Maas. ‘Bovendien blijven veel problemen op die manier onder de radar. Wij hebben geen locatiemanagers, dus je kunt ook niks afschuiven. Medewerkers moeten het met elkaar doen, en samen verantwoordelijkheid nemen voor wat er speelt binnen het team.’

Weerbaarheid

Maas denkt dat die ruimte voor de teams om eigen keuzes te maken ook heeft bijgedragen aan de mentale weerbaarheid en wendbaarheid van medewerkers in Corona-tijd. Het ziekteverzuim bij Zorgcentra De Betuwe ligt in ieder geval nog altijd ruim onder het landelijk gemiddelde voor de zorg. Maar dat neemt allemaal niet weg dat het een heel spannende tijd is, uiteraard vooral voor de cliënten, maar ook voor de zorgprofessionals. Maas: ‘Ze leven voortdurend met de vraag: houden we het virus buiten de deur? En dat trekt ook een behoorlijke wissel op het privéleven van onze medewerkers. Ik ken een collega die thuis al maanden in de bijkeuken slaapt, omdat haar man kwetsbaar is en ze wel wil blijven werken. Gelukkig houdt ze de moed erin. “De wasmachine snurkt tenminste niet,” zegt ze.’

Zelf werkt Maas al een jaar vanuit huis, net als de meeste andere medewerkers die geen directe zorg verlenen. En eerlijk is eerlijk: dat blijft behelpen. ‘Je kunt een hoop doen op afstand en functioneel overleg kan prima digitaal, maar ik heb het afgelopen jaar ook ondervonden hoe belangrijk direct, fysiek contact is met je collega’s. Ik probeer het te compenseren door veel vaker mensen persoonlijk te bellen of te appen, maar dat is toch altijd minder indringend dan wanneer je iemand daadwerkelijk ziet en spreekt.’

Zendingswerk

De vraag is wat er dan eigenlijk overblijft voor een leidinggevende die de leiding van de organisatie in feite heeft overgedragen aan de teams. Ruth Maas heeft zichzelf vaak gekscherend ‘chef handtekeningen’, ‘chef praatjes maken’ en ‘chef gedachtegoed bewaken’ genoemd, en misschien moet daar ook ‘chef zendingswerk’ aan worden toegevoegd. ‘Ik denk oprecht dat wij met onze manier van werken oog hebben voor de unieke mens,’ zegt ze. ‘Wij klappen niet meteen de laptop open als we bij een cliënt komen, wat je nog heel vaak ziet gebeuren in de zorg – niet uit desinteresse, maar omdat zo’n medewerker een cliënt vaak helemaal niet kent, en eerst het dossier moet lezen. Als bestuurder ben ik in de eerste plaats eindverantwoordelijk voor mijn eigen organisatie. Maar in mijn rol als schakel naar de buitenwereld wil ik ook uitdragen dat het anders kan in de zorg.’

Tekst: Johan Faber voor De Academie

Masterclasses

Ruth Maas is spreker op Het Jaarcongres Zelforganisatie op 28 januari 2022.

Nieuws en achtergronden