‘Soms is het beste wat je kunt doen, afscheid nemen’

Meer dan dertig jaar onderwijservaring, meerdere bestsellers waaronder Super School en Code Rood, en het succesvolle tv-programma Dream School. Eric van ’t Zelfde was de bekendste schooldirecteur van Nederland. Tegenwoordig schenkt hij koffie in de Pauluskerk. ‘Ik zat zelf in code rood.’

Hij schrobt de vloer, smeert boterhammen en zorgt dat de daklozen, ongedocumenteerden en verslaafden even op adem kunnen komen. ‘Toen ik naar leren jasjes begon te kijken, merkte dat ik in een midlifecrisis terecht begon te komen’, zegt de 51-jarige Eric van ’t Zelfde met een knipoog. ‘Zonder gekheid: met mijn uitgebreide ervaring was ik uitgegroeid tot een icoon en voorbeeld. Ik had een pauze nodig. Na een paar maanden taarten bakken en tuinieren besefte ik wat ik weer wilde doen. De vacature bij de Pauluskerk kwam precies op het juiste moment. Naast gastheer school ik me nu ook bij om mensen te helpen die afstand willen nemen van hun verslaving.’

Stevig conflict

Die pauze was broodnodig na tien jaar vol in de schijnwerpers. In 2009 weet hij van het beruchte Hugo de Grootcollege in Rotterdam-Zuid een van Nederlands beste scholen te maken. Vanaf dat moment snelt zijn reputatie hem vooruit. Probleemscholen door het hele land onthalen Van ‘t Zelfde als redder en wordt hij twee keer Spreker van het Jaar. Hij boekt succes na succes. Tot zijn veranderingen bij het Drachtster Lyceum in Friesland zoveel weerstand oproepen dat het in november 2023 leidt tot een hoogoplopend conflict met de medezeggenschapsraad. Zijn boek Code Rood is nog nét niet verschenen of hij belandt zelf in code rood. ‘Voor mij de reden om na 72 dagen uit Friesland te vertrekken.’

Commentaar en provoceren

Code Rood gaat over hoe verwoestend een bedrijfs- of organisatiecultuur kan uitpakken als te veel medewerkers in de categorie ‘rood’ vallen. ‘De kleur groen typeert de betrokken medewerker die wil samenwerken en openstaat voor verandering, en oranje voor de vaak jongere medewerker die met de juiste begeleiding groen kan worden. Rood zijn de medewerkers van wie je meestal afscheid moet nemen. Dit zijn mensen die onaardig gedrag vertonen, commentaar op alles hebben en provocerende opmerkingen maken. Ze hebben moeite om naar hun eigen gedrag te kijken, kunnen anderen beschadigen en het team of de organisatie ondermijnen. Heb je 5% of meer ‘rood’ in je team, dan is je team al ineffectief.  Want cultuur is besmettelijk.’

Van rood naar groen

Inschatten wie in welke categorie valt, is geen hogere wiskunde. ‘Elke leidinggevende kan na één dag met een afdeling of team precies aangeven welke medewerker in welk gebied valt’, vertelt Van ’t Zelfde. Overigens zijn rode medewerkers niet puur kwaadaardig. ‘Meestal komt een rode typering voort uit diepe teleurstelling, steeds weer veranderingen en geen waardering of een rode leidinggevende wiens gedrag je bent gaat kopiëren. Dan is het belangrijk om het gesprek aan te gaan of iemand weer naar oranje en zelfs naar groen kan gaan. Maar dat lukt niet altijd. Met iemand die gedrag ontkent, anderen de schuld geeft en geen teamplayer meer is, kun je niet verder.’

Ontslagbescherming

In theorie klinkt dat mooi. En bij grote multinationals als Shell, Unilever of ABN AMRO is het ook gemakkelijk om vlot uit elkaar te gaan. ‘Maar de cao’s voor medewerkers in de publieke sector zijn stevig dichtgetimmerd als het op ontslagbescherming aankomt’, weet ook Van ’t Zelfde. ‘Terwijl er veel zevens rondlopen en de negens zijn vertrokken in publieke sectoren als het onderwijs, de zorg en bij de politie. Begrijpelijk: deze mensen doen zwaar werk, onderbetaald en er is jarenlang te weinig in geïnvesteerd. Dat is de olifant in de kamer: door de doorgeschoten ontslagbescherming komen groene medewerkers in de verdrukking. Het zou mooi zijn als er weer ruimte komt voor kwaliteit.’

Strategie bepalen

Afscheid nemen van medewerkers is een laatste redmiddel, maar de manager of bestuurder die de mogelijkheid niet direct heeft, kan ook andere interventies inzetten. ‘Wat je het beste kunt doen, hangt ook af van het percentage rode medewerkers, of hoe groot het tekort aan mensen is’, zegt Van ’t Zelfde. ‘Het mooiste is als je kunt inzetten op een groeibenadering, waarin je investeert om de groep oranje en groen groter te maken. Dat kan door trainingen, maar ook door mensen mee te nemen in je visie en ze te enthousiasmeren. Daarnaast kun je ervoor kiezen om als directeur de rode types te begeleiden en de teamleiders te laten focussen op de groene en oranje types. Wel is belangrijk dat iedereen op de hoogte is van de aanpak.’

Aardig doen

Tot zijn spijt ziet Eric van ’t Zelfde rood gedrag hand over hand toenemen. ‘In de politiek is liegen en bedriegen aan de orde van de dag, er zijn graaiers aan de top en gewoon onaardige mensen. Zo had ik een keer een leidinggevende die, toen ik naar een begrafenis wilde, eerst wilde opzoeken of ik wel vrij kon krijgen volgens de cao. Hartstikke rood gedrag. Blijf even zitten, zei ik. Ik kwam terug met mijn ontslagbrief. Je betaalt soms een prijs voor het hoog houden van je principes, maar je eigenwaarde is altijd meer waard.’ Is het tij nog te keren?  ‘Willen we de BV Nederland van Mark Rutte inruilen voor de sfeer van ‘Ons dorp’ van Wim Sonneveld, laten we dan beginnen met wat aardiger tegen elkaar en onszelf te doen.’

Tekst: Naomi van Esschoten

Ga aan de slag met groen, oranje en rood
Tijdens de masterclass De Essentie van Cultuur en Gedrag van De Academie gaat Eric van ’t Zelfde dieper in op het belang van een ‘groene’ cultuur en krijg je handvatten om hiermee zelf aan de slag te gaan.
Ja, ik wil naar deze masterclass!

Nieuws en achtergronden