Hoe échte verhalen de druk van de ketel halen

Veel professionals lopen tegen hun grenzen aan, en hebben geen tijd meer om ‘op verhaal’ te komen. Maar zijn we druk, of doen we druk? vraagt bijzonder hoogleraar Sociologie van Leiderschap en meesterverteller Gabriël Anthonio zich af. En hoe gebruiken we de kracht van verhalen om onze ervaringen op een betekenisvolle manier te delen?

Je kunt je natuurlijk afvragen hoe erg het is gesteld allemaal. Want ja, er wordt veel geklaagd dat we het zo druk hebben, dat we alleen maar de hele dag aan het hollen zijn, op het randje van een burn-out balanceren en nooit een keer tijd hebben voor reflectie. Maar als je dan even bedenkt dat er een paar generaties terug nog gewoon van maandag tot en met zaterdag werd gewerkt en vakanties niet bestonden, kan het misschien geen kwaad om de hedendaagse stress van deadlines en roostering een tikkeltje te relativeren.

En toch is dat ook niet helemaal eerlijk, denkt Gabriël Anthonio, wetenschapper, auteur, zorgbestuurder en verteller. Hij ontmoet in de dagelijkse praktijk veel professionals en leidinggevenden die wel degelijk tegen hun grenzen aanlopen, en geleefd worden door de waan van de dag. De zorg, het onderwijs, en noem de sectoren maar op, ze kampen met hoge werkdruk, veel uitval en een hoog ziekteverzuim, daar kun je gewoon niet omheen (en dan zwijgen we nog over de tekorten op de arbeidsmarkt, waardoor de druk nóg hoger ligt).

Prestatiecultuur

Waarom ervaren ‘we’ zoveel spanning? Wat is de oorzaak van die algemeen gevoelde werkstress? “Ik denk in de eerste plaats dat de lat met name voor de jongere generatie heel hoog ligt,” zegt Anthonio, die ook bijzonder hoogleraar Sociologie van Leiderschap is aan de Rijksuniversiteit Groningen. “Jonge mensen voelen heel sterk de druk van de prestatiemaatschappij. Ze willen allemaal hoog scoren op de CITO’s, ze hebben te maken met tempobeurzen, en ze voelen al heel vroeg de druk om een goede baan te vinden en een huis te kopen. Dat heeft ook te maken met de individualisering. Er is in deze tijd heel veel ruimte voor persoonlijke ontwikkeling en jouw individuele traject. Maar dat brengt ook heel veel individuele druk met zich mee: je moet het zelf doen, jij moet presteren.”

Die prestatiecultuur wordt volgens Anthonio nog versterkt door de sociale media, waar je natuurlijk vooral de succesverhalen ziet. Want dat is ook het rare van de huidige tijd: we zeggen dat we het zo druk hebben, en dat we geen tijd hebben om ons verhaal met anderen te delen, maar ondertussen zijn we gebiologeerd door gremia als LinkedIn en facebook, die zich dagelijks opdringen met hun eigen miniverhalen.

“Mijn stelling is: we zijn niet druk, we doen druk,” zegt Anthonio. “Maar daar hoef je je niet bij neer te leggen, daar kun je wat aan doen.”

“Echte verhalen gaan over authenticiteit“

“Verhalen ontvouwen zich de hele dag door,” aldus Anthonio. “Ieder mens heeft een verhaal, iedere organisatie heeft een verhaal. Er is dus geen tekort aan verhalen, maar wel een tekort aan aandacht daarvoor. Mensen krijgen voortdurend informatie overgedragen – van leerkrachten, van leidinggevenden – maar onze behoefte aan verhalen met echte betekenis is verwaarloosd.”

Vergeet de ‘succesverhalen’ van de CEO die tevens kickbokskampioen is, piano speelt als Glenn Gould en ook nog een voorbeeldig gezin heeft. “Echte verhalen gaan over authenticiteit en de barsten in ons bestaan,” zegt Anthonio. “Daarom moet je altijd over een drempel heen als je een verhaal wilt delen, want het gaat ook over jou – misschien wel over je jeugd, je geloof of je verlangens. Dat kan alleen als je jezelf kwetsbaar durft op te stellen. Daar is moed voor nodig, maar ook een veilige omgeving. Want in een onveilige cultuur kijken mensen wel uit om zich op die manier bloot te geven. Dan denken ze: laat ik het vooral op een rationeel niveau houden, want stel je voor dat ik straks volschiet.”

Daarom is de rol van leidinggevenden ook zo belangrijk, denkt Anthonio. Een leidinggevende kan mensen uitnodigen om hun verhaal te delen, simpelweg door het goede voorbeeld te geven. “We denken wel eens dat leiders alleen met hun hoofd en hun portemonnee denken, maar ze hebben ook een hart. En als ze opeens een persoonlijke ontboezeming doen, zullen de anderen denken: als hij dit zomaar vertelt, kunnen wij dat ook.”

Voorstellingsvermogen

Maar hoe doe je dat in de praktijk? Want we kunnen wel zeggen dat verhalen delen belangrijk is voor een organisatie, maar hoe geef je dat een plek tussen alle vergaderingen en bilateraaltjes? En kun je het wel organiseren, of is dat net zo goed onbegonnen werk als het organiseren van iets als ‘gezelligheid’? Volgens Anthonio draait het vooral om goede timing. “Je kunt niet zomaar midden in een vergadering zeggen: jongens, papieren aan de kant, ik ga een verhaal vertellen. De context moet er als het ware toe uitnodigen. Stel: er is een conflict binnen een team. Een financieel debacle, verkeerde contracten, noem het maar op. In de vergadering voel je het ongemak, en al gauw valt het stil. Dat kan een goed moment zijn voor een leidinggevende om een relevant verhaal te delen. Zelf vertel ik bij dit soort conflictsituaties wel eens een anekdote over een keer dat ik onterecht straf had gekregen van mijn vader, voor iets dat mijn broertje had gedaan. Hij zweeg, en ik kreeg de straf. Toen mijn vader daar achter kwam, riep hij ons bij zich en heeft hij het ons samen uit laten praten. Een dergelijk verhaal opent voor het team de zichtlijn dat het conflict niet via het bestuur moet lopen, maar dat mensen samen dat ongemak moeten verkennen. Het kan het begin zijn van een heel open gesprek, zonder dat de leidinggevende als een scheidsrechter gaat bepalen wie gelijk heeft.”

Ook bij zijn eigen presentaties mikt Anthonio vooral op het gevoel en het voorstellingsvermogen van zijn publiek, en niet alleen op het verstand. “Ik kan een wetenschappelijk verhaal vertellen over de kracht van verhalen, en over de retorica uit de klassieke oudheid. Maar mensen komen niet in beweging door kennisoverdracht, maar door iets te ervaren waardoor nieuwe inzichten ontstaan. Verhalen geven duiding en richting aan bepaalde begrippen, en aan het leven zelf. Daarom zoek ik altijd naar wat er ter plekke aanwezig is in een zaal, want iedereen is drager van een uniek verhaal. En als mensen een inspirerend en uitnodigend verhaal horen, zullen ze aangemoedigd worden om ook hun eigen verhaal te delen.”

Tekst: Johan Faber voor De Academie.

Gabriël Anthonio is spreker tijdens de masterclass De kracht van verhalen. Bekijk de actuele startdata.

Nieuws en achtergronden